واژة «نَفَس» در کارگاه ایجادی بیدل دهلوی

مسلماً در میان اشعار میرزا عبدالقادر بیدل، به تعبیر دانشمند بیدل‌شناس، دکتر عبدالغنی، «واژگان نازپرورد» کم نیستند که این سخنور ممتاز از آن‌ها در کارگاه معنی‌آفرینی های خویش ماهرانه و شاعرانه استفاده کرده و ملقب به «ابوالمعانی» شده است. نفوذ واژة «آیینه» و ترکیب و تعبیرهایی که شاعر به‌کمک آن ساخته، باعث شده است ابوالمعانی را «شاعر آینه‌ها» (شفیعی کدکنی) توصیف کنند. همین‌گونه، واژگان دیگری همچون «حیرت»، «وحدت»، «کثرت»، «موج» و امثال این‌ها نیز در شمار کلمات دوست‌داشتنی شاعر قرار گرفته‌اند که در کارگاه معنی‌آفرینی‌های او، در خلق تازگی‌های فراوان معنوی و هنری خدمت کرده‌اند. کلمة «نفس» نیز در شمار همین‌گونه «واژگان نازپروردۀ» بیدل قرار دارد که سبب نفوذ معنی‌آفرینی در دیوان شاعر شده است. در این مقاله کوشش شده است معنی‌سازی‌های شاعرانه و ترکیب‌های شاعرانۀ ساخته‌شده براساس واژة «نفس» در دیوان بیدل بررسی شود. ضمنِ تحقیق در تعبیرآفرینی شعرای قبل از بیدل برپایة مطالعة فرهنگ‌نامه‌های شعری، فرهنگ‌هایی که به تفسیر اشعار شعرای معیّن اختصاص یافته است و دیوان شاعران، مقرر شد که اگر تا زمان شاعر در بیشتر فرهنگ‌نامه‌های شعری و کلی، براساس این واژه نزدیک به بیست ترکیب شاعرانه ساخته ‌شده باشد، میرزا بیدل موفق شده است با استفاده از واژة «نفس»، در اشعار خود افزون‌بر صد ترکیب را به‌کار بگیرد که بیشتر آن‌ها محصول اندیشه و تفکر شاعرانة خود او هستند. افزون‌بر این، واژة مذکور به‌دلیل استفاده در ترکیب کلمات مرکب و تعبیرهای نو، براساس اندیشه‌های شاعر، معنی‌های نوِ عرفانی و فلسفی و رمزی کسب کرده است که تحقیق و تحلیل آن‌ها و بر این اساس، بازتاب هنر شاعری بیدل در خلق معنی‌های نو، شگردهای شعری، و ترکیب و تعبیرهای جدید که موجب غنای زبان فارسی شده‌اند، مطالب محوری مقاله را به‌وجود آورده‌اند.